رادیوتراپی: پرتودرمانی چطور کار می‌کند؟

درمان سرطان به جز شیمی درمانی، راه‌های دیگری هم دارد. یکی از این راه‌ها رادیوتراپی (Radiotherapy) یا همان پرتودرمانی است. رادیوتراپی به جای استفاده از دارو (روش شیمی درمانی) از اشعه‌هایی با انرژی بالا برای درمان سرطان استفاده می‌کند. سالانه 100 هزار نفر به آمار بیماران مبتلا به سرطان در کشور ما اضافه می‌شود و این یعنی گسترش و استفاده بیش از پیش روش‌های درمانی مانند رادیوتراپی. اشعه‌های رادیوتراپی هم به صورت بیرونی و هم به صورت درونی به سلول‌های سرطانی برخورد داده می‌شوند. در این مطلب این شیوه درمانی را بررسی می‌کنیم و انواع آن را می‌شناسیم.

رادیوتراپی یا پرتودرمانی چطور کار می‌کند؟

پرتودرمانی، درمان سرطان در واقع سلول‌های سرطانی را در ناحیه‌ مبتلا، با آسیب رساندن به DNA آن‌ها تخریب می‌کند. از آن جایی که پرتوها خیلی قدرتمند هستند، ممکن است سلول‌های عادی (سالم) را تخریب کنند و به عوارض جانبی منجر شوند. اما خبر خوب این است که بر خلاف سلول‌های سرطانی که بعد از تخریب دیگر نمی‌توانند خودشان را بازسازی کنند، سلول‌های سالم تا حدود زیادی به حالت قبلی برمی‌گردند و این یعنی عوارض جانبی رادیوتراپی در خیلی از موارد ماندگار نیستند. همان طور که گفتیم، رادیوتراپی دو نوع خارجی (External) و داخلی (Internal) دارد. در نوع خارجی، اشعه ایکس-ری قدرتمند با استفاده از دستگاهی به نام شتاب‌دهنده خطی (linear accelerator) به تومور می‌تابد و در نوع داخلی، مواد رادیواکتیو درون بدن قرار داده می‌شوند.

عوارض جانبی رادیوتراپی

دلیل ایجاد عوارض جانبی رادیوتراپی آسیب دیدن سلول‌های سالم بدن در اثر اشعه، در طول فرایند درمان سرطان است. این عوارض بسته به نوع و میزان پرتوهای مورد استفاده، ناحیه تحت درمان و شرایط کلی بدن بیمار می‌تواند متفاوت باشند. شایع‌ترین عوارض جانبی رادیوتراپی، این موارد هستند:

• خستگی و ضعف بیش از اندازه
• بی‌حسی، التهاب یا قرمز شدن پوست ناحیه مورد درمان
• تغییر رنگ ناحیه مورد درمان
• در موارد خیلی خیلی نادر، ایجاد سرطان ثانویه به دلیل پرتودرمانی

این نکات را درمورد رادیوتراپی فراموش نکنید

• رادیوتراپی کاملا بدون درد است
• اشعه‌های مورد استفاده در این درمان سرطان قابل دیدن نیستند
• حد رادیواکتیویته در پرتودرمانی بی‌خطر است
• پرتودرمانی به ریزش مو در نواحی غیرمرتبط با سرطان منجر نمی‌شود
• پرتودرمانی تنها در صورتی منجر به تهوع و استفراغ می‌شود که بر روی نواحی خاصی مثل مری، شکم و مسیر گوارش انجام شود
• رادیوتراپی کنترل شده و بی‌ضرر است و با قرارگیری در معرض اشعه‌های مضر متفاوت خواهد بود

رادیوتراپی در درمان چه سرطان‌هایی مورد استفاده است

پرتودرمانی برای انواع مختلفی از سرطان استفاده می‌شود. حدود 60% از سرطان‌ها نیاز به پرتودرمانی دارند و بعضی از آن‌ها بعد از استفاده از این شیوه، دیگر نیازی به شیمی درمانی یا جراحی پیدا نخواهند کرد. سرطان‌های پروستات، پوست، سر و گردن، گلو، سینه، مغز، روده و مقعد، ریه، استخوان، خون، تخمدان و مجرای ادراری با رادیوتراپی درمان می‌شوند، البته میزان پرتو و نوع آن به هر کیس خاص بستگی دارد و تحت تاثیر متغیرهایی مثل سایز تومور، سطح یا استیج سرطان، مکان تومور، وضعیت سرطان بیمار و شیوه درمان و البته مقدار دوز خاص خواهد بود.

بعضی از تومورها نسبت به دیگر انواع، نسبت به رادیوتراپی واکنش بهتری نشان می‌دهند،  در این سرطان‌ها حتی می‌توان بدون آسیب رساندن به بافت‌های عادی و سالم بدن رشد تومور را متوقف کرد و اگر زود تشخیص داده شوند سرطان را به طور کامل از بین برد. این سرطان‌ها عبارت‌اند از:

• سرطان پوست و لب
• سرطان سر و گردن
• سرطان سینه
• سرطان اندومتریوم و رحمی
• سرطان پروستات
• سرطان هوچکین
• سرطان سمینوما بیضه
• سرطان دیسژرمینموما رحم
• سرطان رتینوبلاستوم

بعضی از تومورها، به پرتودرمانی پاسخگویی محدودی دارند و برای درمان سرطان به صورت کامل باید راه‌های دیگری امتحان شوند:

• تومور ویلمز (یکی از تومورهای بدخیم در کلیه)
• رابدومیوسارکوما (سرطان بافت‌های نرم)
• سرطان روده و مقعد

معمولا دیگر انواع سرطان‌های بدخیم با رادیوتراپی قابل درمان نیستند چون یا ضریب رشدشان خیلی بالا رفته و یا امکان تشخیص زودهنگام آن‌ها وجود نداشته. تومورهایی که به ویژه در بافت‌های حساس وجود دارند را نمی‌توان رادیوتراپی کرد و همچنین تومورهایی با متاستاز خیلی زیاد، قابل درمان با این شیوه نیستند. بیشتر این موارد باید تحت درمان ترکیبی (جراحی + رادیوتراپی) قرار بگیرند.

رادیوتراپی سرطان سینه

یکی از انواع سرطان که بیشتر از بقیه تحت درمان رادیواکتیو قرار می‌گیرد سرطان سینه است. رادیوتراپی سرطان سینه معمولا بعد از لامپکتومی (برداشتن بخشی از بافت سینه) انجام می‌شود. این نوع درمان، به درمانگر کمک می‌کند خطر بازگشت سرطان را در بافت سینه کاهش دهد. فرایند رادیوتراپی سرطان سینه به سطح پیشرفت سرطان و درمان‌های پیشین بیمار بستگی دارد اما معمولا همراه با جراحی (درمان حفاظتی) انجام می‌شود و در مقیاس روزانه. این شیوه درمان معمولا به صورت روزانه انجام می‌شود و پنج تا شش هفته طول می‌کشد. البته در افرادی که سرطان سینه در بدنشان زود تشخیص داده شده، پرتودرمانی به تنهایی هم می‌تواند تاثیرگذار باشد و تومور را به صورت کامل حذف کند.

برنامه‌ریزی برای رادیوتراپی

رادیوتراپی می‌تواند به صورت مستقل یا در ترکیب با دیگر درمان‌ها (درمان سیستمیک و جراحی) به کار برود، آن هم به هدف درمان یا اثبات (stabilize) سرطان در بدن. درست مثل هر شیوه دیگر درمان، استفاده از رادیوتراپی برای یک سرطان خاص به عوامل زیادی بستگی دارد. عواملی مثل نوع سرطان، حالت فیزیکی بیمار، استیج سرطان، مکان تومور و... در بسیاری از بیمارستان‌ها از تومور و بافت‌های اطرافش یک مدل سه بعدی ساخته و به بیمار نشان داده می‌شود تا دقیقا در جریان اتفاقی که برای بدنش می‌افتد قرار بگیرد. با این وجود، رادیوتراپی می‌تواند بافت‌های سرطانی و نرمال را در کنار هم تحت تاثیر قرار بدهد و هدف پزشکان به حداقل رساندن آسیب به سلول‌های نرمال و حداکثر کردن تخریب سلول‌های سرطانی است.

رادیوتراپی EBRT چیست؟

پرتودرمانی به روش External Beam Radiation Therapy یا پرتودرمانی خارجی یکی از روش‌های نسبتا کم‌خطر این درمان است. در این روش درمانی، بیمار روی تخت می‌خوابد و یک منبع خارجی طبق برنامه طراحی شده، همزمان با به حداقل رساندن آسیب به بافت‌های جانبی، پرتو را به بدن می‌تاباند. در این روش بیمار در طول جلسه بیدار و به هوش است و هیچ حسی را تجربه نمی‌کند و بلافاصله بعد از جلسه هم می‌تواند به کارهای عادی‌اش بپردازد. دوز پرتودرمانی در روش EBRT کوچک است و روزی پانزده دقیقه، به مدت پنج تا ده روز در هفته ادامه پیدا می‌کند. این روش معمولا بین 2 تا 8 هفته طور می‌کشد اما طول درمان به صورت کلی به هدف آن و دیگر عوامل هم بستگی دارد.