یکی از اولین مسائلی که همراه با شیمی درمانی به ذهن هر کسی می‌رسد، عوارض آن است. شیمی درمانی، درمان دارویی است و هر دارویی، عوارض خاص خودش را دارد. عوارض شیمی درمانی، می‌توانند زندگی روزمره مبتلایان به سرطان را تحت تاثیر قرار بدهند و آن را سخت کنند، میزان رفت و آمد آن‌ها را کم کنند و حتی در مواردی (بسیار نادر) موجب ایجاد انواع جدید سرطان شود. در این مطلب این سوال مهم را بررسی می‌کنیم: آیا کاهش عوارض شیمی درمانی ممکن است؟ آیا همه بیماران باید در طول دوره درمان سرطان خانه نشین شده و ارتباطشان را با جهان بیرون به حداقل برسانند یا می‌شود با رعایت نکات خاصی، کیفیت زندگی آن‌ها را بالاتر برد و عوارض شیمی درمانی را قابل تحمل کرد؟
همان طور که گفتیم، شیمی درمانی یک روش دارویی برای درمان سرطان است. در این شیوه، داروهای مختلفی (به صورت تزریق وریدی یا خوراکی) به بیمار مبتلا به سرطان داده می‌شوند تا به داخل بدن رفته و مستقیما سلول‌های سرطانی را هدف بگیرند. هدف این داروها، درمان سرطان از طریق تخریب یا تغییر DNA در سلول‌های سرطانی است. اتفاقی که با شیمی درمانی می‌افتد این است که به خاطر قدرت بسیار زیاد بعضی از داروها، علاوه بر سلول‌های سرطانی، سلول‌های عادی و سالم را هم می‌کشند. کشته شدن سلول‌های عادی در هر مقیاسی، می‌تواند به تاثیرات منفی روی کارکرد بدن منجر شود. مثلا کشته شدن سلول‌های دیواره معده می‌تواند سیستم گوارش را مختل کند، باعث ایجاد تهوع و اختلال بلع شود یا دفع را برای فرد سخت کند. کشته شدن سلول‌های عادی پوست می‌تواند التهاب‌های ماندگار روی پوست ایجاد کند یا ابروها و موهای سر را از بین ببرد. این موارد، همان چیزهایی هستند که به آن‌ها «عوارض شیمی درمانی» می‌گوییم.
میانگین عمر افرادی که برای درمان سرطان، شیمی درمانی را انتخاب می‌کنند، بیشتر از افراد دیگر است اما بسیاری از آن‌ها یک یا چند مورد از عوارض شیمی درمانی را تجربه می‌کنند. با وجود این که بعد از اتمام دوره و حذف دوز داروها، بیشتر عوارض از بین می‌روند، درمان سرطان با شیمی درمانی معمولا یک فرایند چند ماهه است و این یعنی یک درگیری نسبتا طولانی مدت با مسائلی مثل ریزش مو، اسهال یا تهوع. کاهش عوارض شیمی درمانی، این جاست که اهمیت پیدا می‌کند.
شناخت عوارض شیمی درمانی، می‌تواند به ما کمک کند که بهتر مدیریت‌شان کنیم. شاید نشود این عوارض را به صفر رساند (چون به هر شکل، بدن تحت یک درمان شدید دارویی است) اما می‌شود با رعایت و احتیاط، کاری کرد که خیلی هم آزاردهنده نباشند. عوارض شیمی درمانی، معمولا یکی از این موارد هستند:
برای کاهش تهوع و استفراغ، باید در شیوه غذا خوردن تغییر ایجاد کنید. یکی از مهم‌ترین توصیه‌ها برای کاهش عوارض شیمی درمانی در دستگاه گوارش این است که به جای سه وعده سنگین، در روز پنج یا شش وعده غذای سبک بخورید. در غذا خوردن عجله نکنید و آب و خوراکی‌های جامد را آرام و با طمانینه میل کنید. بهتر است به جای نوشیدن انواع نوشیدنی‌ها همراه با غذا، یک ساعت قبل یا بعد از غذا مصرفشان کنید. آب سیب، انواع چای و دمنوش زنجبیل به کاهش علائم تهوع کمک می‌کنند. برای جلوگیری از تهوع، از غذاهایی که بوی تندی دارند (مثلا گوشت‌های سرخ شده یا خورش‌های پر ادویه) دوری کنید. بهتر است در طول درمان سرطان با شیمی درمانی، غذاهای پرچرب، سرخ شده، فست فود و شیرینی‌ها را هم به حداقل برسانید.
بعضی از انواع خاص شیمی درمانی، ممکن است در حس چشایی شما تغییراتی به وجود بیاورند و باعث شوند غذاها آن مزه همیشگی را برایتان نداشته باشند. یکی از مواد غذایی که بیشتر از بقیه توسط این نوع از عوارض شیمی درمانی متاثر می‌شود گوشت قرمز است. ممکن است مزه گوشت قرمز در طول دوران درمان برایتان مطلوب نباشد، این موضوع طبیعی است. می‌توانید مرغ، بوقلمون، ماهی طعم دار یا لبنیات را به صورت موقت جایگزین آن کنید. اگر غذاها طعم و مزه فلزی به دهانتان می‌دهند، با قاشق و چنگال پلاستیکی آن‌ها را بخورید. همیشه در بشقابتان یک طعم شیرین طبیعی داشته باشید (مثل میوه یا انواع آلو و قیسی). این نکته را هم فراموش نکنید که اگر غذاهای مورد علاقه‌تان به نظر بدمزه می‌رسند، بهتر است فعلا آن‌ها را کنار بگذارید تا حس بدی به آن‌ها پیدا نکنید.
یکی از رایج‌ترین عوارض شیمی درمانی، ضعف دائم است. افراد تحت درمان ممکن است همیشه ضعیف و خسته باشند و نتوانند مثل روزهای قبل از شروع درمان فعالیت کنند. بهتر است در طول روز چندین خواب کوتاه داشته باشید. ورزش را هم فراموش نکنید، حتی یک ورزش سبک خانگی یا پیاده روی روزانه. تمرکزتان را روی کارهای مهم بگذارید و فعالیت‌های جانبی را به حداقل برسانید و مهم‌تر از همه: وقتی احساس نیاز به کمک می‌کنید، حتما از خانواده یا دوستانتان کمک بخواهید.
بعضی از انواع شیمی درمانی، باعث سستی ریشه‌های مو می‌شوند. برای کاهش عوارض شیمی درمانی منجر به ریزش مو و ابرو، بعد از شروع درمان از برس‌های نرم استفاده کنید و مصرف محصولات مراقبت مو که ترکیبات شیمیایی دارند را به حداقل برسانید (نرم کننده‌ها، ماسک‌ها و انواع رنگ مو). اگر احساس می‌کنید موهایتان به پری قبل نیست، می‌توانید کمی کوتاهشان کنید تا پر حجم‌تر به نظر برسند. در هوای سرد از کلاه یا انواع سربند و روسری استفاده کنید و روی پوست سرتان حتما ضد آفتاب بزنید. اگر موهای سرتان کاملا ریخته‌اند، ممکن است پوست آن به نظرتان خشک و حساس برسد. پوست سر را با شامپوهای ملایم بشویید و از لوسیون‌های طبیعی استفاده کنید.
بعد از شروع درمان سرطان با شیمی درمانی، پوست بدن شما (در همه نقاط) نسبت به اشعه آفتاب حساس‌تر می‌شود و این موضوع اهمیت استفاده از یک ضد آفتاب قوی را دو چندان می‌کند. سعی کنید در مقابل نور مستقیم آفتاب قرار نگیرید و اگر مجبور هستید، روی همه نقاطی که در معرض نور هستند ضد آفتاب استفاده کنید.
بهتر است برای کاهش عوارض شیمی درمانی، تغذیه‌تان را اصلاح کنید. غذاهای پر کالری (مخصوصا پروتئین) معمولا در رژیم غذایی بیماران مبتلا به سرطان توصیه می‌شوند. غذاهایی که فیبر زیادی دارند، برای افراد عادی خیلی مفید هستند اما ممکن است پزشک شما در طول دوره درمان سرطان برایتان ممنوع‌شان کند، چون این غذاها احتمال بروز اسهال و سوزش دهان را بیشتر می‌کنند. اگر می‌خواهید یک رژیم غذایی خاص را در دوران درمان رعایت کنید، حتما با پزشک متخصص در این مورد مشورت کنید.
گاهی درمانگر شما ممکن است برای کاهش عوارض شیمی درمانی، داروهایی مثل مسکن یا ضد تهوع تجویز کند. قرص‌های مختلف ضد تهوع در دوز روزانه تجویز می‌شوند تا تهوع جلوی فعالیت‌های روزانه را نگیرد. مسکن‌هایی به نام اپیوید (opioid) یا مورفین هم معمولا برای کاهش درد تجویز می‌شوند. کدئین (codeine) و ترامادول (tramadol) از جمله این داروها هستند. مورفین‌های قوی‌تر مثل فنانتیل (fenantyl) و اکسیکودون (oxycodone) برای دردهای خیلی شدید تجویز می‌شوند و می‌توانند خطر اعتیاد را در پی داشته باشند. برای مصرف مسکن، حتما با پزشکتان مشورت کنید.
یکی از عوارض شیمی درمانی، ضعیف‌تر شدن سیستم ایمنی بدن است. همین موضوع، مبتلایان در حال درمان سرطان را به یکی از گروه‌های بسیار پرخطر تبدیل کرده. اگر در حال گذراندن دوره شیمی درمانی هستید، بهتر است تا حد امکان از خانه خارج نشوید. خریدها و سفارش‌ها را به صورت آنلاین انجام بدهید و در صورت لزوم به خروج از خانه حتما ماسک سه لایه پزشکی و دستکش استفاده کنید.