بیماری سرطان دومین عامل مرگ و گرفتن جان بسیاری از انسان‌ها در کره زمین است. تقریباً تمام افرادی که به این بیماری مهلک دچار هستند، یک دوره شیمی درمانی را برای بهبود یا ثابت نگه داشتن و جلوگیری از پیشرفت این بیماری می‌گذرانند. در طول دوره شیمی درمانی از داروهای شیمی درمانی به صورت خوراکی یا تزریقی برای طی کردن روند شیمی درمانی استفاده می‌شود. در این مقاله به فهرست داروهای شیمی درمانی و نقش آنها در بهبود این بیماری پرداخته می‌شود.
متاسفانه بیماری سرطان در قرنی که زندگی می‌کنیم بسیار شایع است و افراد زیادی سالانه جان خود را بر اثر ابتلا به این بیماری از دست می‌دهند. اما خوشبختانه در طول این سال‌ها روش شیمی درمانی و استفاده از داروهای شیمی درمانی، به درمان بخشی از بیماران سرطانی کمک کرده است. شیمی درمانی یا Chemotherapy یک روش درمانی نوین است که طی سال‌های اخیر و با استفاده از یکسری داروها برای درمان بیماری سرطان استفاده می‌شود. در این روش انکولوژیست یا متخصص سرطان، با استفاده از انواع روش‌های شیمی درمانی و با ابزار داروهای شیمی درمانی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد و یا از تکثیر سلول‌های سرطانی و رشد توده‌های بدخیم جلوگیری می‌کند.
انواع مختلفی از داروهای شیمی درمانی برای درمان انواع سرطان، به صورت تکی و یا ترکیبی استفاده می‌شوند. این داروها در ترکیبات شیمیایی، نحوه تجویز(موضعی، خوراکی، تزریقی)، نحوه عملکرد در بدن و عوارض متفاوت هستند. اما تمام داروهای شیمی درمانی از یک روش به درمان سرطان کمک می‌کنند. بدن دائماً در حال ساختن سلول‌های جدید است و در زمان سرطان رشد این سلول‌ها بیش از اندازه می‌شود. داروهای شیمی درمانی این سلول‌ها را در هر مرحله از رشد که باشند مورد هدف قرار داده و مانع از رشد و تکثیر آنها می‌شوند.
البته شایان ذکر است که داروهای شیمی درمانی قادر به تشخیص سلول‌های سالم از سلول‌های سرطانی نیستند. به این ترتیب سلول‌های سالم و نرمال هم در طول شیمی درمانی توسط داروها تخریب می‌شوند و این عوارض این روش درمانی است. هر بار که داروی شیمی درمانی استفاده می‌شود یک بالانس و تعادل باید بین تشخیص از بین بردن سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم وجود داشته باشد. اما خبر خوب این است که بیشتر سلول‌های نرمال بدن، بعد از عملکرد و تاثیر داروهای شیمی درمانی مجدداً رشد و تکثیر می‌شوند در حالیکه سلول‌های سرطانی دیگر تولید نمی‌شوند.
انواع مختلف داروهای شیمی درمانی بر اساس نحوه عملکرد، ساختار شیمیایی، و ارتباطشان با دیگر داروها تقسیم بندی می‌شوند. بعضی از داروهای شیمی درمانی بیشتر از یک کاربرد دارند و ممکن است به گروه‌بندی‌های متفاوتی تعلق داشته باشند. دانستن نحوه عملکرد هر داروی شیمی درمانی به پزشک معالج کمک می‌کند تا در مورد داروهایی که استفاده از آنها به صورت ترکیبی خوب است و اینکه کدام داروهای شیمی درمانی را در چه مرحله‌ای تجویز کند تصمیم گیری کند.
فهرست داروهای شیمی درمانی سرطان به شرح زیر است:
عوامل آلکیله کننده، سلول‌ها را از کپی شدن و تکثیر بیش از حد از طریق تخریب DNA آنها باز می‌دارد. این داروها در تمام فازهای چرخه رشد سلول‌های سرطانی و برای بسیاری از انواع سرطان‌ها از جمله سرطان ریه، سینه، تخمدان و همچنین سرطان خون و لنفوم مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آنجائیکه این داروها به DNA آسیب می‌رسانند، ممکن است بر سلول‌های مغز استخوان که سلول‌های خونی جدید را ایجاد می‌کنند اثر بگذارند. در موارد نادر مصرف داروهای آلکیله کننده 5 الی 10 سال بعد از شیمی درمانی منجر به سرطان خون می‌شوند. بنابراین دوز مصرفی این داروها اهمیت زیادی دارد، هرچه مقدار مصرفی کمتر باشد، عوارض احتمالی این دارو هم کمتر است.
فهرست داروهای شیمی درمانی آلکیله کننده:
نیتروزو اوره‌ها گروهی از عوامل آلکیله کننده هستند که عملکرد خاصی دارند. سایر عوامل آلکیله کننده ذکر شده در بالا نمی‌توانند به مغز سفر کنند، اما نیتروزو اوره‌ها قادر به انجام این کار هستند. آنها می‌توانند وارد مغز شوند زیرا قادر به عبور از ناحیه معروف به سد خونی-مغزی هستند، منطقه خاصی که بیشتر داروها را از مغز دور نگه می‌دارد. این ویژگی، این داروهای شیمی درمانی را در درمان انواع خاصی از تومورهای مغزی مفید می‌کند.
فهرست انواع نیتروزو اوره‌ها:
آنتی متابولیت‌ها با دخالت در نقش DNA و RNA به عنوان جایگزینی برای ساختارهای طبیعی RNA و DNA عمل می‌کنند. وقتی این اتفاق می‌افتد ، DNA نمی‌تواند از خود کپی‌بر‌داری کند و سلول نمی‌تواند تولید مثل کند. داروهای شیمی درمانی آنتی متابولیت معمولاً برای درمان سرطان خون، پستان، تخمدان و دستگاه روده و همچنین انواع دیگر سرطان استفاده می‌شوند.
اسامی داروهای شیمی درمانی آنتی متابولیت:
این داروها مانند آنتی بیوتیک‌هایی نیستند که برای درمان عفونت استفاده می‌شوند. آنتی بیوتیک‌های آنتی تومور با تغییر و ایجاد اختلال در DNA درون سلول‌های سرطانی، از رشد و تکثیر این سلول‌ها جلوگیری می‌کنند.
فهرست آنتی‌بیوتیک‌های آنتی تومور:
آنتراسایکلین‌ها: آنترا سایکلین‌ها یکی از انواع آنتی بیوتیک‌های ضد توموری هستند که با آنزیم‌های دخیل در کپی کردن DNA در طول چرخه سلولی تداخل می‌کنند. آنها با DNA پیوند می‌خورند و از این طریق مانع از کپی شدن و تکثیر سلول‌ها می‌شوند. (آنزیم ها پروتئین‌هایی هستند که سرعت واکنش‌های شیمیایی را در سلول تسریع می کنند.) این داروی شیمی درمانی به طور گسترده برای انواع سرطان‌ها استفاده می‌شود.
لیست آنتراسایکلین‌ها:
یک نگرانی عمده هنگام تجویز این داروها این است که اگر در دوزهای بالا مصرف شوند، می‌توانند به طور دائمی به قلب آسیب برسانند. به همین دلیل ، محدودیت‌های دوز مادام العمر اغلب روی این داروها اعمال می‌شود.
به این نوع از داروهای شیمی درمانی، آلکالوئیدهای گیاهی نیز گفته می‌شود. آنها با آنزیم‌هایی به نام توپوایزومراز تداخل می‌کنند و عملکرد آن را مختل می‌کنند. این آنزیم به جدا کردن رشته‌های DNA برای تکثیر سلول‌ها کمک می‌کند. از داروهای مهارکننده توپوایزومراز برای درمان سرطان‌های خاص و همچنین سرطان‌های ریه، تخمدان، دستگاه گوارش، روده بزرگ و لوزالمعده استفاده می‌شود.
بازدارنده‌های توپوایزومراز بر اساس نوع آنزیمی که بر آن اثر می‌کنند به دو گروه تقسیم می‌شوند:
مهارکننده های توپوایزومراز I (کامپتوسین) عبارتند از:
مهارکننده های توپویزومراز II (اپی پودوفیلوتوکسین) عبارتند از:
مهار کننده‌های توپویزومراز II می‌توانند خطر ابتلا به سرطان دوم را افزایش دهند.
داروهای شیمی درمانی تحت عنوان بازدارنده‌های میتوتیک، آلکالوئیدهای گیاهی نیز نامیده می‌شوند. این داروها ترکیباتی هستند که از محصولات طبیعی مانند گیاهان بدست می‌آیند. آنها از طریق جلوگیری از تقسیم سلول‌ها برای تشکیل سلول‌های جدید عمل می‌کنند، اما متاسفانه می‌توانند با جلوگیری از ساخت آنزیم‌های تولید کننده پروتئین مورد نیاز برای تولید سلول، در تمام مراحل به سلول‌ها آسیب برسانند.
نمونه‌هایی از مهارکننده‌های میتوز شامل تاکسان‌ها و آلکالوئیدهای وینکا هستند.
تاکسان‌ها شامل موارد زیر هستند:
آلکالوئیدهای وینکا شامل موارد زیر است:
این دسته از داروهای شیمی درمانی برای درمان انواع مختلف سرطان از جمله سرطان پستان، سرطان ریه، سرطان میلوم، سرطان لنفوم و سرطان خون استفاده می‌شوند. این داروها ممکن است باعث آسیب عصبی شوند که در این حالت می‌توان دوز مصرفی را محدود کرد.
کورتیکواستروئیدها، که معمولاً به آنها استروئید گفته می‌شود، هورمون‌های طبیعی و داروهای شبه هورمونی هستند که در درمان بسیاری از انواع سرطان و همچنین بیماری‌های دیگر مفید هستند. وقتی این داروها به عنوان بخشی از درمان سرطان استفاده می‌شوند، داروهای شیمی درمانی محسوب می‌شوند.
لیست داروهای شیمی درمانی کورتیکواستروئیدی:
از استروئیدها معمولاً برای جلوگیری از حالت تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی استفاده می‌شود. این داروها همچنین قبل از برخی از تجویز انواع شیمی درمانی برای جلوگیری از واکنش‌های شدید آلرژیک استفاده می‌شوند.
برخی از داروهای شیمی درمانی کمی متفاوت عمل می‌کنند و نمی‌توان آنها را در هیچ یک از دسته‌های دیگر قرار داد. نمونه‌های این داروها شامل موارد زیر است:
داروها و درمان‌های بیولوژیکی دیگری برای درمان سرطان وجود دارند که شیمی درمانی محسوب نمی‌شوند. این داروها اغلب عوارض جانبی متفاوتی نسبت به شیمی درمانی دارند. بسیاری از آنها همراه با جراحی سرطان، شیمی درمانی یا پرتودرمانی استفاده می شوند.
روش‌های درمانی هدفمند از طریق یافتن و مورد هدف قرار دادن مواد خاصی به نام پروتئین یا گیرنده‌هایی که برخی سلول‌های سرطانی دارند عمل می‌کنند. پروتئین یا گیرنده دقیقاً توسط دارو مورد هدف قرار می‌گیرد، بنابراین سلول‌های طبیعی تحت تأثیر داروها قرار نمی‌گیرند. این ویژگی از عملکرد داروهای شیمی درمانی سنتی متفاوت است. از داروهای هدفمند می‌توان به عنوان روش اصلی درمان سرطان به تنهایی استفاده کرد، یا ممکن است پس از درمان به روش‌های دیگر برای تحت کنترل قرار دادن سرطان یا جلوگیری از بازگشت آن استفاده شود.
داروهای موجود در این گروه بر روی عملکرد مختلف هورمون‌هایی که باعث پیشرفت برخی سرطان‌ها می شوند، اثر می‌گذارد. این داروها برای کاهش سرعت رشد برخی از انواع سرطان از جمله سرطان پستان، سرطان پروستات و سرطان رحم مورد استفاده قرار می‌گیرند که به طور معمول در پاسخ به هورمون های طبیعی جنسی در بدن رشد می‌کنند. این داروها مانع از استفاده سلول‌های سرطانی از هورمون مورد نیاز برای رشدشان می‌شوند و یا از ساخت این هورمون‌ها در بدن جلوگیری می کنند.
ایمونوتراپی نوعی درمان است که از داروها برای تقویت یا تغییر سیستم ایمنی بدن فرد استفاده می‌کند. این داروها در انواع خاصی از سرطان برای کمک به سیستم ایمنی بدن بیمار، سلول‌های سرطانی را شناسایی و به آنها حمله می‌کنند.